امر و نهی کودکان

فرستادۀ امام مهدی سید احمدالحسن دربارۀ امرونهی کودک چه می‌گوید؟

یکی از فرایض مؤثر در دین اسلام، فریضۀ امر به‌ معروف و نهی ‌از ‌منکر است که می‌تواند راهگشای خوبی در مشکلات جامع قرار بگیرد.

این امر در منش اهل‌بیت، در مقابل ظلم ظالم و در مسائل عبادی به‌وفور دیده می‌شود.

در این میان خانواده که در همه حال در تلاش است که خوبی‌ها را به کودک خود آموزش دهد و بدی‌ها را از او دور کند، می‌تواند از مسئله امر به‌ معروف و نهی از منکر در تربیت کودک خویش بهره‌مند شود.

بهترین امر به‌ معروف و نهی از منکر آن است که انسان ابتدا خود را مخاطب اوامر و نواهی خویش سازد، تا بتواند به‌صورت عملی مؤید اندرزهای خویش باشد.

امام صادق علیه‌السلام در خصوص امر به ‌معروف و نهی از منکر می‌فرمایند:

«إِنَّمَا يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ مَنْ كَانَتْ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ عَامِلٌ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ وَ تَارِكُ لِمَا يَنْهَى عَنْهُ عَادِلٌ فِيمَا يَأْمُرُ عَادِلٌ فِيمَا يَنْهَى رَفِيقٌ‏ فِيمَا يَأْمُرُ وَ رَفِيقٌ‏ فِيمَا يَنْهَى‏.» (الخصال، ج1، ص109)

کسی باید امر به‌ معروف و نهی از منکر کند که سه خصوصیت داشته باشد: اول، خود به آنچه فرمان می‌دهد عمل می‌کند و آنچه را که نهی می‌کند خود نیز ترک گوید؛ دوم، در امر و نهی خود عدالت را رعایت کند؛ سوم، در امرونهی خویش طریق ملایمت و نرمی را در پیش بگیرد.

 پیامبر فرمودند انسان بر فطرت سلیم خلق شده است؛ پس در مبحث تربیتی کودک، پدر و مادر با توجه به ظرفیت شخصی کودک به‌تدریج بر امرونهی کودک خویش گام بردارند.

والدین باید بدانند که امرونهی کودک ظرافت خاصی دارد؛ چراکه امرونهی مداوم اعتمادبه‌نفس کودک را خدشه‌دار می‌کند و باعث لجاجت کودک می‌شود.

والدین فهیم می‌دانند که اگر کودک خود را غرق در محبت کنند و او را مورد احترام قرار بدهند، امرونهی‌شان نیز کارآمدتر می‌شود.

در این میان امرونهی باید واقعی، ‌بجا و لازم باشد.

در اینجا به کلامی از امام احمدالحسن یمانی موعود و فرستادۀ امام مهدی ع اشاره می‌کنم:

«تربیت صحیح، واجبی است که والدین متحمل اَدای آن هستند. دربارۀ اموری مثل بازی یا مشاهدۀ تلویزیون یا حتی اینترنت و بازی‌های کامپیوتری و نظایر آن‌ها، بر والدین واجب است که مراقب فرزندانشان باشند و آن‌ها را از امور فاسدکننده بازدارند؛ مثلاً وقتی بچه برای بازی به سراغ اینترنت می‌رود باید زیرنظر والدینش باشد؛ ولی جایز نیست او را از بازی یا کارهای کودکانه بازدارند؛ چراکه این کار در بزرگ‌سالی تأثیراتی به‌دنبال خواهد داشت.

به‌علاوه بعضی از بازی‌ها جنبۀ آموزشی دارند. می‌توان کودک را به‌سمت بازی‌های مفید راهنمایی و تشویق کرد؛ مثلاً می‌توان او را به بازی‌های فکری یا بازی‌های حل معماهای هندسی یا شبیه آن‌ها تشویق نمود. بسیاری از کودکان چنین توانایی‌هایی را دارند و این کار در نهایت منجر به تکامل گستردۀ قدرت عقلی آن‌ها می‌شود. همچنین این بازی‌ها می‌تواند بازدارندۀ نوجوانان از فکر‌کردن به امور فاسد دیگر باشد.

می‌توان به کودک یا نوجوان، تحقیق‌کردن را آموخت تا یاد بگیرد و توانایی‌هایش ارتقا یابد. والدین می‌توانند او را به تحقیق دربارۀ مباحث معین علمی یا مسائل مربوط به زندگی روزانه یا تاریخی تشویق کنند؛ اما راجع به امور دینی، به‌عنوان‌ مثال کودک را به بیشتر از نماز جماعت همراه با والدینش وادار نکنید. آرام‌آرام او را تشویق کنید که دو رکعت نماز به‌تنهایی بخواند و در آن برای رفع نیاز مشخصی دعا کند و هنگامی ‌که احساس کند نیازش برآورده شده است ارتباطش با خدا قوی می‌شود و ایمان آرام‌آرام در قلبش رسوخ می‌کند.

خدا را در همه‌چیز به یاد آن‌ها بیاورید. هنگامی ‌که با هم درگیر می‌شوند ـ‌به‌عنوان‌مثال‌ـ به یکی از آن‌ها بگویید: با برادر یا خواهرت به نرمی رفتار کن تا خداوند تو را مثل انبیا ـ‌سلام‌وصلوات خداوند بر آن‌ها‌ـ قرار دهد؛ و این‌گونه اخلاق پاک را در جان‌هایشان زنده و درعین‌حال کمال‌طلبی را نیز برایشان احیا کنید.

اگر یکی از آن‌ها کار خوبی کرد ـ‌به‌عنوان‌مثال نماز خواند یا طاعتی انجام داد‌ـ به او تبریک و سخن نیکو بگویید و بگویید: خداوند به تو عطا می‌کند، تو را مبارک می‌دارد و در حضور ملائکه‌اش از تو یاد می‌کند.

همچنین می‌توانید برنامۀ روزانه برای آن‌ها تنظیم کنید؛ مثلاً یک ساعت یا نصف ساعت برای حفظ سوره‌های کوچک قرآن، به این صورت که هر روز آن‌ها به‌دنبال شما بخوانند و [این‌گونه] به‌مرور سوره‌ها را حفظ خواهند کرد.

برای کودکان بالای ده سال برنامۀ هفتگی تنظیم کنید؛ مثلاً سه یا چهار روز اجازۀ بازی نداشته باشند و حتی اگر به آن‌ها اجازۀ ورود به اینترنت یا سرگرمی‌های غیردرسی می‌دهید برای امور علمی یا تاریخی یا خواندن کتاب یا خواندن مطالب مخصوص درسی‌شان یا خواندن داستان‌های انبیا و ائمه (ع) و شبیه آن‌ها باشد. به‌این‌ترتیب با توجه و تنظیم زمان آن‌ها نتیجۀ خوبی از آن‌ها حاصل می‌شود؛ اما با کوتاهی‌کردن، چه ‌بسا منحرف شوند و شما زیان ببینید و در این صورت، زیان شما بزرگ خواهد بود. متأسفانه بسیاری از پدران مهاجر که دور از سرزمین‌های عربی زندگی می‌کنند با کوتاهی‌کردن در آموزش آن‌ها به زبان عربی و خواندن و نوشتن آن، در حق فرزندان خود بدی می‌کنند؛ در حالی‌ که آن‌ها می‌توانند هر روز ساعتی از وقتشان را برای آموزش فرزندان خود به زبان عربی ـ‌که در خواندن امور دینی‌شان و اطلاع از جزئیاتش به آن احتیاج دارندـ صرف کنند و گمان نمی‌کنم کار مشکلی باشد؛ زیرا در زمانۀ ما کتاب‌ها و روش‌های آموزش اینترنتی به‌وفور یافت می‌شود و دسترسی به آن‌ها به‌آسانی امکان‌پذیر است.» (پاسخ‌های فقهی متفرقه،جلد ۳، سؤال ۱۴۸)

در این کلام نورانی نکات ارزشمندی یافت می‌شود که امام احمدالحسن ع به این نکات اشاره دارند:

1. نهی از امور فاسد‌کننده؛

2. عدم نهی کودک در بازی‌های کودکانه؛

3. امر به بازی‌های مفید و سازنده؛

4. امر به تحقیق فرزند در خور سن کودک؛

5. امر به امور دینی و تشویق مؤثر دراین‌باره؛

6. امر به برنامه‌ریزی کودک و نهی از تلف‌کردن وقت؛

7. امر به برنامه هفتگی و… .

در پایان به این نکته اشاره می‌کنم که سرمایه‌گذاری در امرونهی به‌موقع در دوران کودکی و نوجوانی باعث می‌شود از صرف هزینۀ گزاف ترویج معروف و نهی از منکر، در بزرگ‌سالی پیشگیری شود.