تکامل (Evolution) یک نظریه است یا واقعیت (Fact) علمی؟

برای درک مباحث علمی، باید تصویری داشته باشیم از اینکه علم چیست و دانشمندان چه می‌کنند. برخی مردم از باب جهالت و نادانی ادعا دارند که تکامل یا فرگشت «فقط یک نظریه است»؛ گاهی اوقات نیز به این بسنده نمی‌کنند و ادعا می‌کنند که آن، فقط یک فرضیه است! چنانچه گویی تکامل یا مباحث علمی به‌طور‌کلی یک سری باورهای موهومی است که می‌توان بر اساس سلیقۀ شخصی، آن‌ها را پذیرفت یا نادیده گرفت! اما برای رفع سوءتفاهم‌ها و روشن شدن‌ موضوع ابتدا باید به سؤالاتی پاسخ داد؛ همچون: نظریۀ علمی چیست؟ و چطور می‌توان یک نظریۀ موفق را از یک فرضیه تشخیص داد؟ سپس به بیان موضوع تکامل در این مقاله خواهیم پرداخت.

 

تفاوت بین واقعیت، فرضیه، نظریه و قانون در مباحث علمی

• واقعیت (fact): عبارت است از مشاهدات تأیید‌شدۀ ما در مورد محیط پیرامون که تکرار‌پذیر و قابل‌اثبات باشد؛ به‌عبارت‌دیگر، واقعیت (Fact) مشاهده‌ای است که به‌دفعات تکرار و تأیید شود؛ به‌طوری‌که دانشمندان بتوانند برای تمامی نیات و اهداف مختلف آن را صحیح بنامند.
• فرضیه (Hypothesis): یک توضیح پیشنهادی برای یک پدیده (واقعیت) است که قابل‌آزمایش می‌باشد؛ در نتیجه فرضیه، ایده‌ای است که به‌عنوان یک توضیح احتمالی مطرح‌شده ولی هنوز صحت آن به اثبات نرسیده است؛ به‌عبارت‌دیگر، فرضیه یک توضیح تجربی برای مشاهده‌ای است که می‌توان آن را آزمایش کرد. درواقع فرضیه، نقطۀ شروعی برای تحقیقات بعدی است. هر مشاهده‌ای معمولاً با دسته‌ای از فرضیات مختلف همراه می‌شود.
• قانون (Law): یک قانون علمی، توصیفی از یک پدیدۀ مشاهده‌شده می‌باشد؛ به‌عبارت‌دیگر، یک قانون در علم، دارای جزئیات توصیفی از جنبه‌های مختلفِ رفتارهای طبیعی در جهان می‌باشد که معمولاً با ریاضیات همراه می‌شود. قانون نیوتون دربارۀ جاذبۀ جهانی، رفتار اجرام مختلف با یکدیگر را با صراحت خاصی توصیف می‌کند. این قانون به‌راحتی پیش‌بینی می‌کند که اگر ماه بزرگ‌تر از این چیزی که هست می‌بود و یا فاصله‌اش با زمین کمتر از الآن بود، چه اتفاقی برای زمین و ماه می‌افتاد؛ اما این قانون فقط چگونگی این امر را توضیح می‌دهد، نه دلیل آن را.
• نظریه (Theory): نظریه، توضیح مستدل و مستندی برای علت و چگونگی وقوع واقعیت‎‌هاست که توسط مجموعه‌ای از شواهد علمی پشتیبانی می‌شود و همچنین طی بسیاری از آزمایش‌های مستقل تأیید شده است؛ به‌عبارت‌دیگر، نظریه، توضیحی برای برخی از جنبه‌های جهان بدیهی است که به‌خوبی با واقعیت‌ها، فرضیات آزمایش‌شده و قوانین، اثبات شده باشد.

 

حال با توجه به توضیحات بالا سؤال را مطرح می‌کنیم: تکامل (Evolution) یک نظریه است یا واقعیت (Fact) علمی؟

پاسخ: هر دو صحیح است؛ اما این پاسخ نیازمند بررسی بیشتر و عمیق‌تر در معانی کلمات نظریه و واقعیت است.

در کاربرد روزمره، نظریه اغلب به یک حدس یا یک گمانه‌زنی اشاره می‌کند. وقتی‌که مردم می‌گویند: «من در مورد اینکه چرا این اتفاق افتاده است یک نظریه دارم» آن‌ها اغلب بر اساس شواهد ناقص یا بی‌نتیجه، یک نتیجه‌گیری را در ذهن خود ترسیم می‌کنند؛ اما تعریف رسمی نظریه در علم با آن چیزی که در کاربرد روزمره به شکل لغوی معنی می‌کنند، کاملاً متفاوت است.

همان‌طور که قبلاً بیان کردیم، نظریه در علم، به توضیحی جامع در مورد جنبه‌هایی از طبیعت اشاره می‌کند که توسط مقدار بسیار زیادی از شواهد حمایت می‌شود. خیلی از نظریه‌های علمی به شکل بسیار خوبی پایدار شده‌اند؛ به شکلی که احتمالاً هیچ شواهد جدیدی نمی‌تواند در آن‌ها تغییر قابل‌توجهی ایجاد کند؛ به‌عنوان‌مثال، هیچ شواهد جدیدی نشان نخواهد داد که زمین به دور خورشید نمی‌چرخد (نظریه خورشیدمرکز) یا چیزهای زنده از سلول ساخته نشده‌اند (نظریۀ سلولی) یا ماده از اتم تشکیل نشده است یا پوسته کرۀ زمین از صفحات سختی که در دوران زمین‌شناسی بر روی‌هم حرکت کرده‌اند، تشکیل نشده است (نظریۀ صفحات تکتونیکی).

نظریۀ تکامل (فرگشت) نیز مانند نمونه‌های دیگر از نظریه‌های بنیادی علمی، توسط تعداد بسیار زیادی از مشاهدات و تجربیاتِ تأیید‌شده، حمایت می‌شود؛ به‌طوری‌که دانشمندان مطمئن هستند که اجزای پایه‌ای نظریۀ تکامل (فرگشت) توسط هیچ شواهد جدیدی دچار تغییر و ابطال نخواهد شد.

به‌هر‌حال نظریۀ تکامل (فرگشت) هم مانند تمام نظریه‌های دیگر علمی، موضوعی است که به‌طور‌ مداوم، با ظهور علوم جدید و فنّاوری‌های نوین و امکان مشاهدات و تجربیاتی که قبلاً امکان‌پذیر نبوده، تکمیل‌تر خواهد شد. یکی از مفیدترین خواص نظریه‌های علمی این است که می‌توان از آن‌ها برای پیش‌بینی دربارۀ رویدادهای طبیعی یا پدیده‌هایی که هنوز مشاهده نشده‌اند استفاده کرد؛ به‌طور مثال، نظریۀ جاذبۀ رفتار اشیاء را بر روی ماه و سایر سیارات، مدت‌ها قبل از اینکه توسط فعالیت فضاپیماها و فضانوردان تأیید شود، پیش‌بینی کرده بودند.

زیست‌شناسان تکاملی [به رهبری دکتر نیل شوبین] که تیکتالیک را کشف کردند، قبل از کشف، پیش‌بینی کرده بودند که آن‌ها می‌بایست فسیل‌هایی از جانور میانی بین ماهی و حیوانات چهار دست‌و‌پای خشک در میان رسوبات پیدا کنند که مربوط به 375 میلیون سال قبل بوده باشند. کشف آن‌ها، این پیش‌بینی را که بر اساس مفاهیم بنیادی نظریۀ تکامل انجام شده بود تأیید کرد؛ و لذا تأیید هر پیش‌بینی بر اساس هر نظریۀ علمی، اعتماد به آن نظریه را افزایش می‌دهد.

در علم، یک واقعیت معمولاً به یک مشاهده، اندازه‌گیری یا اشکال دیگری از شواهد اشاره می‌کند که می‌توان انتظار داشت در همان مسیر و تحت همان شرایط دوباره رخ دهد. با‌این‌حال، دانشمندان همچنان از عبارت واقعیت (فکت) برای اشاره به یک توضیح علمی استفاده می‌کنند که بارها آزمایش شده و مورد تأیید قرار گرفته است و دیگر هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای برای آزمایش و یا جستجوی شواهد جدید برای آن را ندارند.

بر این اساس، گذشته و تداوم رخدادهای تکاملی (فرگشتی) واقعیت علمی (فکت) هستند؛ زیرا شواهدی که آن‌ها را حمایت می‌کنند بسیار قوی هستند و برای دانشمندان، دیگر این پرسش وجود ندارد که آیا تکامل (فرگشت) در زیست‌شناسی رخ داده است؛ و آیا هم‌اکنون نیز در حال رخ‌دادن است یا خیر. به‌جای این پرسش، آن‌ها به دنبال تحقیق دربارۀ مکانیسم‌های تکامل (فرگشت) و پرسش‌هایی از این دست هستند که تکامل (فرگشت) چگونه می‌تواند سریع‌تر رخ دهد.

به‌طور ‌خلاصه: یک نظریۀ تأیید‌شده، قابل‌اعتمادترین توضیح علمی است؛ به همین دلیل است که هیچ معنایی ندارد که بگوییم تکامل صرفاً یک نظریه است؛ زیرا وقتی توضیحات ارائه‌شده برای تکامل را یک نظریه بنامیم، یعنی اینکه سخت‌ترین آزمایش‌های ممکن را از سر گذرانده است؛ و تکامل شاید بیشتر از هر نظریۀ دیگری که می‌شناسیم تا‌کنون آزمایش شده باشد؛ و نیز تکامل یا فرگشت یک واقعیت است که شواهد زیادی آن را پشتیبانی می‌کند.