شهادت امام محمد باقر (علیه السلام)

محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام محمدِ باقر(ع) پنجمین امام شیعیان بعد از پدرش امام سجاد(ع) است.
پنجمین ستاره ی آسمان امامت و ولایت.
امام باقر (ع) در سوم ماه صفر یا بنا بر نقل دیگر، در اول ماه رجب سال 57 هجری چشم به جهان گشودند.

مادر آن حضرت فاطمه دختر امام مجتبی (ع) بود؛ لذا امام باقر (ع) و امامان پس از ایشان از لحاظ مادری، حسنی و از لحاظ پدری حسینی می‌باشند.(۱)

امام محمد باقر (ع) در واقعۀ عاشورا حدود چهار سال داشت و همراه پدر بزرگوارش در کربلا بود و صحنه‌های هولناک روز عاشورا و مظلومیت‌های امام حسین (ع) و یاران شهیدش را به چشم خود می‌دید و پس از شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) نیز همراه با دیگر اطفال اهل‌بیت به اسارت گرفته شد.(۲)

مشهورترین لقب او «باقر» به معنای شکافنده است که بر پایه حدیث لوح، این لقب را پیامبر اسلام(ص) پیش از ولادتش به او داد.
بر پایه حدیث لوح که جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده، پیامبر اکرم پیش از به دنیا آمدن امام باقر(ع)، نام او را محمد و لقبش را باقر(شکافنده) گذاشته بود.

 

 

از امام باقر(ع) نقل شده است:
روزی جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله را دیدم و به او سلام دادم. او سلامم را پاسخ گفت و سپس به من گفت:

تو کیستی؟ (در این هنگام، جابر بینایی خود را از دست داده بود)
گفتم: محمد بن علی بن حسین.
گفت: پسرم به من نزدیک شو.
وقتی نزدیک شدم، دستم را بوسید و سپس خم شد که پایم را ببوسد ولی من مانع این کارش شدم.
سپس جابر گفت: همانا رسول خدا(ص) به تو سلام می‌رساند.
پس گفتم: و سلام و رحمت و برکات خدا بر رسول خدا باد. ولی چگونه‌ ای جابر؟
گفت: روزی با او [یعنی با پیامبر] بودم که به من گفت:‌ ای جابر! امید است که تو باقی بمانی تا اینکه مردی از فرزندان مرا ببینی که به او محمد بن علی بن حسین گفته می‌شود و خدا به او نور و حکمت می‌بخشد. پس، از سوی من به او سلام برسان. (۳)

 

با شهادت امام سجاد (ع) در سال 94 یا 95 هجری، امام باقر (ع) به امامت رسید. دوران امامت ایشان، تقریباً نوزده سال طول کشید.
این دوره هم‌زمان با سال‌های پر فراز و نشیبِ حکومت بنی‌امیه بود.
امام باقر (ع) در مقطع دوم دوران امامت قرار داشت؛ یعنی دوره‌ای که باید مکتب اهل‌بیت (ع) تبیین و در حوزه‌های گوناگون تدوین ‌می‌شد و وجوه تمایز آن با دیگر مذاهب منتسب به اسلام، مشخص می‌شد.

دوران امامت وی همزمان با پنج تن از خلفای بنی امیه بود:

ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق)
سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ق)
عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق)
یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ق)
هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ق)

از آنجا که فقها در مدینه آزاد بودند، امام باقر (ع) نیز از آزادی نسبی برخوردار شده بود. آن حضرت در این شرایط شاگردان بسیاری را تربیت نمود و معارفی در حوزه‌های گوناگون فقهی، کلامی و اخلاقی به جامعه عرضه کرد. شاگردان زبدۀ امام باقر (ع) خودشان در مسائل فقهی و کلامی محل مراجعۀ علما و دانشمندان بودند. در این دوران شرایط به‌گونه‌ای فراهم شد که حتی دانشمندان غیر شیعه نیز توانستند از دریای بی‌کران علوم آن حضرت در مسائل فقهی، تفسیری، کلامی و … بهره‌مند شوند.

بیش از چهارصد و هشتاد نفر به‌عنوان شاگردان مکتب امام باقر (ع) شمارش شده‌اند. قدرت علمی امام (ع) چنان بود که دانشمندان طراز اول اهل‌سنت خود را در نزد آن حضرت حقیر می‌دیدند.

شاگردان بزرگی در محضر امام باقر (ع) و نیز فرزندش امام صادق (ع) پرورش یافتند که با بهره‌گیری از آن حضرت توانستند میراث شیعه را به نسل‌های بعدی انتقال دهند و ارکان شیعه را استحکام بخشند. یکی از آنان ابان‌بن‌تغلب است که از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) است و بیش از همه از امام باقر (ع) بهره برده. او در حدود سی هزار روایت در علوم گوناگون از آن حضرت نقل کرده است. از امام باقر (ع) منقول است که خطاب به ابان فرمود: «در مسجد پیغمبر (ص) بنشین و فتوا بده و برای مردم مسائل را بازگو کن که من دوست دارم شیعیان من همچون تو باشند».(۴)

از دیگر شاگردان برجستۀ امام باقر (ع) زرارة‌بن‌اعین است که امام صادق (ع) درباره‌اش فرمود: «اگر زراره نبود، چیزی از احادیث و علوم پدرم باقی نمی‌ماند».(۵)

امام باقر(ع) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به جا نمانده بود.

 

در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.
پیش از امام باقر(ع)، نظرات فقهی شیعه، محدود بود. سستی پایه‌های حکومت امویان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینه‌ای را فراهم آورد که برای سایر ائمه(ع) فراهم نشد.
این زمینه،و نیز درایت و برنامه ریزی و ذکاوت آنان سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.

علوم ائمۀ اطهار (ع) به علم بی‌پایان خدای متعال متصل است و هیچ امر کوچک یا بزرگ، ساده یا پیچیده‌ای نیست که کسی در آن‌ به امام معصوم مراجعه کند و او از پاسخ آن عاجز شود، اما گاه در زمان برخی از ائمه (ع) فرصت‌های بیشتری برای بروز و ظهور این علوم پیش آمده. یکی از موقعیت‌هایی که موجب شد علم الهی امام باقر (ع) آشکار شود.

امام احمدالحسن ع در کتاب عقاید الاسلام می فرماید:
راه شناخت سه چیز است
نص
علم
و دعوت به حاکمیت الله

اما این علم همان چیزی است که ایشان ع می فرماید:
خلیفه‌ی خدا همان عالمی است که می‌تواند از غیر خودش بی‌نیاز باشد و هیچ‌یک از مردم از او و علمش بی‌نیاز نیست، چون خداوند هرچه که در دین حادث شود و هرچه که اهل زمانش در امور دین نیاز دارند را به او وحی می‌کند. منظور از علمی که باید همراه خلیفه‌ی خدا باشد در این‌جا همان علم دین است که خلیفه‌ی خدا مکلف به تبلیغ آن برای مردم است؛ بنابراین خلیفه‌ی خدا باید به پروردگار متصل باشد و خداوند آن‌چه او در تبلیغ رسالتش و رساندن دین حق مورد رضای خدا و احکام جدید الهی و فصل الخطاب و رفع اختلافات مردم نیاز دارد را به او بیاموزد.

همین امر -علم به امور جدید و فصل الخطاب و رفع اختلافات علمی مردم- می‌تواند برای شخص طالب حق، دلیلی بر معرفت خلیفه‌ی خدا باشد که دلیل نص و وصیت را تأیید کند.

بُرید عجلی می‌گوید: از امام باقر (ع) درباره آیه
(خداوند شما را امر می‌کند که امانت‌ها را به اهلش برسانید و هنگامی‌که بین مردم حکم می‌کنید به عدالت حکم کنید) پرسیدم.
فرمود: فقط ما را اراده کرده که هر امام باید به امام بعد از خودش کتب و علم و سلاح را بدهد.
(و هنگامی‌که بین مردم حکم می‌کنید به عدالت حکم کنید) یعنی آن‌چه که در دستان شماست.
سپس خداوند به مردم فرموده است:
(ای مؤمنان از خدا و رسول و اولیای امرتان اطاعت کنید).

از این آیه فقط ما را اراده کرده و همه‌ی مؤمنان را تا روز قیامت امر به اطاعت ما کرده است.
پس اگر ترسیدید که در چیزی تنازع و اختلاف پیدا کنید، (پس آن را به خدا و رسول و ولی امرهایتان برگردانید).
آیه این‌گونه نازل شده و چطور ممکن است که خداوند امر به اطاعت از والیان امر بکند، اما درباره منازعات و درگیری‌ها و اختلافات‌شان آن‌ها را به والیان امر ارجاع ندهد؟(۴) (۵)

امام باقر(ع) بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله آنهاست.

امام باقر(ع)، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانست. چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.

بزرگان اهل سنت، شخصیت علمی و معنوی امام باقر(ع) را ستوده و مورد احترام دانسته‌اند.
عبدالله بن عطاء مکی، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر(ع)، گفته است: «من علما را در نزد هیچ کس به لحاظ علمی پایین‌تر و کوچک‌تر ندیدم؛ چنانکه در نزد محمد بن علی دیدم. حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه) را نزد او، بسان شاگردی در مقابل استادش دیدم».(۸)

 

ابن حجر هیتمی، از فقهای شافعی مذهب قرن دهم قمری، نیز می‌نویسد: ابوجعفر محمد باقر، به اندازه‌ای گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.(۹)

شاگردان امام باقر (ع) روزبه‌روز بیشتر می‌شدند و علوم آن حضرت بیش از پیش در مناطق گوناگون عالم اسلام انتشار می‌یافت و نام آن حضرت بر سر زبان‌ها می‌افتاد. این امور حساسیت دستگاه اموی را برانگیخت و موجب شد که هشام امام (ع) را به شام احضار کند و سرانجام آن حضرت را مسموم کرده، در سال ١١۴ هجری به شهادت برساند.

 

📚منابع:

۱-سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 401؛
۲-تاریخ یعقوبی جلد ۲ ص ۳۲۰
۳-مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۸۲
۴-في مستدرك الوسائل ،حیاة الامام زین العابدین(ع) دراسته و تحلیل، باقر شریف قرشی، ص 524، دارالکتاب ‌الاسلامی، 1409 ق.
۵-اختصاص مفید، ص 61
۶-الکافی، ج 1، ص 276.
۷-عقاید الاسلام، سید احمدالحسن ع
۸- عطاردی، مسندالامام الباقر، ۱۳۸۱ش، جلد۶، ص۲۹۲-۵۶۰
۹-الصّواعق المحرقة، ص 201