سلسله ‌آموزش‌های احکام نورانی اسلام

جلد اول كتاب احكام نورانى اسلام (ترجمه كتاب شرائع‌الاسلام، نوشتۀ سيد احمدالحسن علیه‌السلام) به چهار بخش یا کتاب تقسیم می‌شود:

1. کتاب طهارت 2. کتاب نماز  3. کتاب روزه 4. کتاب اعتكاف

کتاب طهارت در ابتدا قرار گرفته است؛ به اين دلیل كه طهارت مقدمۀ تمام عبادت‌هاست و هيچ عبادتى بدون طهارت پذيرفته نمى‌شود.

سيد احمدالحسن علیه‌السلام كتاب طهارت را به چهار ركن اصلى تقسيم كردند:

ركن اول: در احكام آب‌ها.
رکن دوم: در طهارت با آب.
رکن سوم: طهارت با خاک.
رکن چهارم: نجاسات و انواع آن.

ایشان قبل از ورود به شرح مطالب این ارکان چهارگانه به تعریف کلی طهارت، به‌عنوان مقدمۀ کتاب طهارت پرداختند؛ بنابراین ابتدا برای ما مشخص فرمودند که در لابه‌لای مطالب کتاب دربارۀ چه طهارتی سخن می‌گوییم.

معنا و مفهوم طهارت چیست؟!

سید علیه‌السلام دربارۀ تعریف طهارت می‌فرمایند: «طهارت نامی است برای وضو، غسل یا تیمم؛ به‌گونه‌ای که مکلف به‌وسیلۀ آن‌ها مجاز به نمازخواندن می‌شود. هرکدام از آن‌ها دو نوع است: واجب و مستحب.»

توضیحات اسم طهارت:

با توجه به تعریفی که سید علیه‌السلام برای طهارت ارائه فرمودند، طهارت در اصطلاح شرعی را بیان کردند؛ زیرا طهارت یک‌بار به معنا و مفهوم لغوی (فرهنگ لغت‌) برمی‌گردد که به‌معنای هر پاکی و پاکیزگی است؛ اما در بار دیگر طهارت به‌معنای اصطلاح شرعی می‌آید؛ در اصطلاح شرعی، هر پاکی و پاکیزگی را طهارت می‌گویند؛ زیرا برای طهارت در اصطلاح شرعی شروطی وجود دارد. هرگاه این شروط محقق شود به آن طهارت شرعی اطلاق می‌کنیم و اگر محقق نشد طهارت شرعی محسوب نمی‌شود.

توضیحات مصداق و شرط طهارت:

در شرع مقدس طهارت به سه مصداق اطلاق می‌شود: «وضو، غسل و تیمم» و هیچ‌گونه مسئلۀ چهارمی وجود ندارد. این سه مصداق نیز زمانی در شرع مقدس طهارت محسوب می‌شود که شرط اصلی را به‌جا آورد و آن «مکلف به‌وسیلۀ آن‌ها مجاز به خواندن نماز باشد.»

بنابراین ما وضو، تیمم یا غسلی داریم که مکلف پس از به‌جا‌آوردن آن مجاز به خواندن نماز نیست؛ مانند وضوی شخص جنب برای رفع کراهت غذا‌خوردن یا خوابیدن یا غسل خانمی که عادت ماهیانه دارد، هنگام نشستن در جایگاه نمازش جهت به‌جا‌آوردن عبادت خداوند یا تیمم فردی جهت اقامه نماز میت در قبرستان. این‌ها مستحب است اما طهارت شرعی به شمار نمی‌آید و انسان پس از این غسل یا تیمم و وضو نمی‌تواند نماز واجب را به‌جا آورد. همچنین وضویی که نیت قربة الی الله نباشد بر آن طهارت شرعی اطلاق نمی‌شود.

چرا در عبارت شرط، فقط نماز ذكر شده؟!

علت گفتن نماز تعبير كلى از عبادات واجب است. زيرا احكام نماز شامل تمامى عبادات ديگر است. از باب مثال طهارت در حج و روزه و سایر عبادات نیز وجود دارد؛ نیت نیز در سایر عبادات وجود دارد؛ بنابراین می‌توان گفت به وضو، غسل‌ یا تیممی اطلاق می‌شود که مکلف به‌وسیلۀ آن بتواند حج، روزه یا نماز را به‌جا آورد.

توضیحات اقسام مصداق طهارت

حال پس از آشکار‌شدن تعریف مصداق و شرط طهارت، می‌گوییم برای هریک از این مصادیق سه‌گانۀ طهارت یعنی وضو، غسل یا تیمم دو نوع واجب و مستحب وجود دارد.

وضو: وضوی واجب برای سه مسئلۀ زیر است:

1. نماز واجب: چه نمازی که در اصل واجب است مانند نمازهای یومیه و نماز آیات و غیره و چه نمازی که به دلیل خاصی انسان بر خود واجب کرده باشد مانند نذر یا قسم یا عهد و یمین. در تمامی این‌ها وضو واجب است.

نکته: باید توجه کرد که منظور امام این نیست که نمازهای مستحبی نیاز به وضو ندارند؛ بلکه منظور این است که اصل نماز مستحبی بر انسان به حالت عادی واجب نیست؛ بنابراین وضوی آن نیز در شرایط عادی واجب نیست؛ اما هرگاه اراده کند که نماز مستحبی به‌جا آورد ابتدا باید وضو بگیرد، سپس نماز را به‌جا آورد.

2. طواف واجب: انسان مؤمن چه در حج یا عمره در صورتی که ارادۀ طواف کند طهارت شرعی بر او واجب است. اگر جنب بوده که باید غسل کند و اگرچه جنب نبوده به وضو اکتفا ‌کند.
3. لمس کلمات قرآن کریم اگر بر او واجب باشد. لمس فقط شامل حروف قرآن کریم می‌شود و شامل حرکات یا حاشیه و اعداد و برگه‌های قرآن کریم نیست؛ و منظور از عبارت «اگر بر او واجب باشد» زیرا اصل این فعل (لمس کلمات قرآن کریم) بر انسان مؤمن واجب نیست؛ یعنی بر انسان مؤمن فریضه نشده که باید کلمات قرآن کریم را لمس کند؛ اما گاهی اوقات انسان این فعل را از طریق نذر یا عهد و یمین یا قسم بر خود واجب می‌کند؛ یا اگر بخواهد نجاستی را از قرآن کریم پاک کند یا خطای املایی را تصحیح نماید و امثال این‌ها، ابتدا بر او واجب است اگر جنب نباشد، وضو به‌جا آورد؛ اما اگر جنب باشد، غسل کند.

اما وضوی مستحبی برای هرچه غیر از مسائل سه‌گانه که در بالا ذکر شده است؛ مانند وضو برای قرائت قرآن کریم یا وارد‌شدن به مساجد یا زیارت آرامگاه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام یا نوادگان آن‌ها یا اینکه مستحب است انسان مؤمن بر طهارت باشد.

غسل: برای هفت مسئلۀ زیر است.

1. نماز واجب: همان ‌گونه که در قسمت وضو توضیح داده شد. در صورتی که انسان جنب باشد غسل بر او واجب است.
2. طواف واجب: همان ‌گونه که در قسمت وضو توضیح داده شد. در صورتی که انسان جنب باشد غسل بر او واجب است.
3. لمس کلمات قرآن کریم اگر بر او واجب باشد: همان ‌گونه که در قسمت وضو توضیح داده شد. در صورتی که انسان جنب باشد غسل بر او واجب است.
4. برای ورود به مساجد: اگر انسان بر خود نذر یا عهد کرده یا قسم خورده باشد که باید وارد مسجد شود در حالی که جنب باشد غسل بر او واجب است.
5. قرائت عزائم اگر بر او واجب باشد: اگر به‌واسطۀ عهد یا قسم یا نذر بر انسان واجب شد که سوره‌های عزائم را قرائت کند و در حالت جنب بود بر او واجب است ابتدا غسل کند؛ بنابراین شخص جنب ابتدا باید غسل و سپس سوره‌های عزائم را قرائت کند؛ و سوره‌های عزائم چهار سوره است که عبارت‌ است از:
   1.الم سجده؛ 2. حم فصلت؛ 3. نجم؛ 4. علق. آن‌ها سوره‌هایی است که سجدۀ واجب دارند.

6. در روزیکه روزۀ آن واجب باشد و شخصی جنب به‌اندازۀ یک غسل تا طلوع سپیده‌دم وقت داشته باشد، غسل بر او واجب می‌شود: اگر فرض کنیم اذان شهر تهران در روز سوم رمضان که روزه در آن واجب است ساعت 6:00 صبح باشد و شخصی ساعت 12:00 بامداد جنب شد، غسل در آن هنگام بر او واجب نیست بلکه استحبابش بیشتر است؛ اما چه زمان غسل بر وی واجب می‌شود؟! با توجه به فرض اگر ساعت 6:00 اذان باشد و غسلش 10 دقیقه طول بکشد ساعت 5:50 دقیقه غسل بر او واجب می‌شود.

علت فرمایش امام علیه‌السلام «و قد یجب» (و شاید زمانی واجب می‌شود) که برای تعجب یا تنفر به کار برده می‌شود به این دلیل است که مؤمن معمولاً باید همیشه طاهر باشد و بر طهارت خود محافظت و مواظبت کند؛ چه برسد که تا آن لحظه غسل انجام ندهد و خود را در تنگنا قرار دهد؟! بنابراین از مؤمن حکیم و دانا چنین کاری بعید است.

7. برای روزۀ زن مستحاضه که از او به مقدار خیس‌شدن پنبه، خون خارج شده باشد، در قسمت احکام بانوان توضیح مفصل ارائه خواهیم کرد؛ زیرا شرح این مسئله در این قسمت، به‌سبب طولانی‌بودن جزئیات آن، ما را از موضوع خارج می‌کند.

اما غسل مستحبی: هر غسلی برای غیر از مسائل هفت‌گانۀ بالا؛ و شامل غسل‌های زیادی است. برخی از آن‌ها برای زمان مشخصی است، برخی از آن‌ها برای مکان معینی است و … که در رکن طهارت با آب به آن‌ها خواهیم پرداخت.

تیمم: در دو مسئلۀ زیر تیمم واجب است.

1. برای اقامۀ نماز واجب هنگامی که وقت آن تنگ باشد: اگر فرض کنیم شخصی خواب و طلوع آفتاب ساعت 7:00 صبح باشد؛ و الان ساعت 6:55 دقیقه باشد و برای وضو 5 دقیقه نیاز دارد، قطعاً به اقامۀ نماز صبح نخواهد رسید و قضا خواهد شد. شرع مقدس اسلام برای چنین حالتی راهکار ساده‌تری قرار داده است. به‌جای وضو یا غسل می‌توان تیمم کرد و نماز خود را سر وقت خواند؛ زیرا مدت‌زمان انجام تیمم خیلی کوتاه‌تر از غسل و وضوست.
2. برای خروج شخص جنب از مسجدالحرام یا مسجد نبوی: اگر شخصی (مرد) در حرم مکی (کعبه) یا مسجد نبوی (مدینه) خوابش برده باشد و ندانسته به هر دلیلی جنب شده، جایز نیست در مسجد توقف کند و نیز جایز نیست بدون طهارت از مسجد خارج شود. بلکه ابتدا باید تیمم کند، سپس از مسجد خارج شود. این حکم فقط مختص مردان است و زنان نیازی به تیمم ندارند؛ اما جایز نیست در مسجد توقف کنند؛ بلکه فوراً باید از آنجا خارج شوند.

تیمم مستحبی: برای غیر از دو مسئلۀ فوق تیمم مستحب است؛ مانند تیمم مرد جنب برای یاد خداوند یا تیمم زنی که عادت ماهیانه دارد برای نشستن در جایگاه نماز جهت عبادت یا خواندن قرآن.