قسمت نهم: بررسی معنای بازدارندگی از گمراهیِ وصیت و قرآن؛

پاسخ به اشکالی از محمد شهبازیان

 

طبق روایات زیادی که از طریق شیعه و سنی به دست ما رسیده است، پیامبر اکرم (ص) وصیتِ لحظات انتهایی عمر مبارک و هنگام بیماری خویش را به عاصم از گمراهی تا ابد توصیف نموده و این ضمانت را به امّت خود داده است که این مکتوب، امّت را تا ابد از گمراهی و ضلالت نجات خواهد داد. سید بن طاووس از علمای بزرگ شیعه به پسرش می‌نویسد:
«فَإِنَّ الْبُخَارِيَّ وَ مُسلم فِي صَحِيحَيْهِمَا، [1] وَ كُلَّ مَنْ لَهُ صِدْقٌ وَ أَمَانَةٌ مِنْ رُوَاةِ الْمُسْلِمِينَ ذَكَرُوا بِلَا خِلَافٍ‏ أَنَّ جَدَّكَ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ عِنْدَ وَفَاتِهِ: ايتُونِي بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ أَكْتُبْ لَكُمْ كِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدِي أَبَداً» «همانا بخاری و مسلم در کتابشان و همین طور هرکسی از راویان مسلمان که صادق و امانت‌دار بودند بدون اختلاف ذکر کرده‌اند که جدّ تو حضرت محمد (ص) در زمان وفاتش گفت: “کاغذ و دواتی برایم بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که تا ابد گمراه نشوید.”» [2]این تنها متن و سفارشی بوده که پیامبر (ص) آن را به عاصم از گمراهی تا ابد توصیف کرده است؛ در نتیجه معنا ندارد که پیامبر متنی را چنین توصیف و آن را ضمانت کند، اما آن متن بتواند دستمایۀ مدعیان دروغین قرار بگیرد و باعث گمراهی امّت شود. در این صورت باید جهل و دروغ و ناتوانی را به خدا نسبت دهیم که نتوانسته است وعدۀ ضمانتش را اجرایی کند و حال‌آنکه خداوند متعال از این صفات پاک و منزه است.

 

اشکال محمد شهبازیان به معنای عاصمیت

محمد شهبازیان در کتاب وصیت در امامت با مقایسه معنای عاصمیتِ وصیت با عاصمیت قرآن بیان کرده است که معنای عاصمیّت وصیت پیامبر این نیست که مدعی کذاب نتواند به آن استناد کند، بلکه مدعیان دروغین می‌توانند به وصیت پیامبر استناد کنند و از این طریق باعث گمراهی مردم شوند؛ همان طور که در روایات زیادی، از قرآن نیز در کنار عترت به‌عنوان عاصم از گمراهی یاد کرده‌اند، اما بسیاری توسط آیات قرآن گمراه شده و مردم را به گمراهی می‌کشانند. او نوشته است: «مراد حضرت محمد (ص) از عاصم و نگه‌دارنده این نیست که مدعی‌ای ادعا نخواهد کرد ـ‌کما اینکه مدعیانی تاکنون ادعا کرده‌اند‌ـ بلکه مراد این است که با تمسک به آنچه می‌خواهم در کتف بنویسم، شما امام پس از خود را شناسایی کرده و ائمه بعد از او را نیز می‌شناسید.»
برای پاسخ به این شبهه لازم است از همین کلامِ مذکورِ آقای شهبازیان مُچش گرفته شود. او گفته که مقصود از عاصم یعنی با تمسک به وصیت می‌توان امام را شناسایی کرد. خوب بود شهبازیان شرح بیشتری از معنای عاصم و نگه‌دارنده می‌داد که تمسک به آن یعنی چه؟ و چگونه وصیت، امام بعد از پیامبر را معرفی می‌کند و باعث گمراهی نمی‌شود؟ اگر راهی برای استناد مدعیان دروغین به وصیت وجود داشته باشد و از این طریق عدۀ زیادی گمراه شوند در این صورت دیگر این چه عاصم‌بودنی است؟ و چگونه به وصیت تمسک جوییم که هم باعث شناخت مدعی حقیقی شود و هم تمسکی نکنیم که باعث گرفتاری در دام مدعیان دروغین شود؟
آنچه مسلّم است این است که این وصیتِ مکتوب تا ابد عاصم است. اکنون اگر تفسیرِ یمانیون از عاصم‌بودن درست نباشد، پس این عاصمیت به چه معناست؟ صِرف اینکه بگوییم عاصمیت یعنی تمسک‌جستن، عاصمیت معنا نمی‌شود؛ در نتیجه اگر قرار بود کسانی همانند یمانیون با تمسک و استناد به وصیت، مدعی حقیقی و صادق را نشناسند و از طرفی به‌سمت مدعی دروغین کشیده شوند پس دیگر معنای صحیحی از عاصم و نگه‌دارنده قابل‌تصور نیست. این نکته را نیز در نظر بگیرید که وصیت پیامبر قرار است تا ابد باعث هدایت و عاصمیت از گمراهی شود؛ در نتیجه همان طور که در روایات متعددی اشاره شده است که این وصیت، قائم و مهدی را معرفی می‌کند، لازم است نه‌تنها ائمه (ع) بلکه مهدی و قائمِ در زمان ظهور را نیز معرفی کند و مردم با وجود آن از گمراهی نجات یابند. لذا وصیت پیامبر نقش کلیدی و تعیین‌کننده‌ای در شناخت مهدی و قائم دارد و اگر بگوییم سید احمد‌الحسن یا کسان دیگری به دروغ به آن استناد کرده‌اند در این صورت، وصیت نه‌تنها باعث عاصمیت از گمراهی تا ابد نشده است بلکه از اساس، دیگر تأثیری در شناخت مهدی و قائم نخواهد داشت و دست مدعی حقیقی از استناد به وصیت خالی خواهد ماند؛ زیرا مردم به قائم خواهند گفت قبل از شما هم کسان دیگری همچون احمد‌الحسن به آن استدلال کرده‌اند و دروغ‌گو بوده‌اند، نعوذ بالله تعالی.
لذا مشخص است شهبازیان نتوانسته است معنای مشخص و صحیحی از قید عاصمیت وصیت ارائه دهد؛ در حالی که در نقل‌های متعدد و متواتر وارد شده است که پیامبر قصد کتابت مکتوبی را داشته که امت را تا ابد از گمراهی نجات دهد. لذا این قید بر خلاف نویسنده که درصدد است ارزشش را کم جلوه دهد و صرفاً وصیت را تأیید و تأکید مجددی بر سفارشات قبلی پیامبر بداند، از ارزش بسیار بالایی برخوردار است؛ تا جایی که از نقل روایات مرتبط با رزیةالخمیس این به دست می‌آید که برای صحابۀ پیامبر نیز این قید از اهمیت بالایی برخوردار بوده است:
«ابن‌عباس می‌گوید: روز پنج‌شنبه و چیست روز پنج‌شنبه؟! سپس گریه کرد تا اینکه اشک چشمانش جاری شد. پس گفت: در روز پنج‌شنبه، درد بر پیامبر شدت گرفت؛ پس فرمود: برای من کتف و مرکبی بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که بعد از آن تا ابد گمراه نشوید. در این هنگام مردم با هم به نزاع برخاستند در حالی که شایسته نبود نزد پیامبر نزاع کنند. پس عده‌ای گفتند رسول خدا هذیان گفت… .» [3]همان طور که از این نقل و امثال این نقل به دست می‌آید، نزاع و شروع نفاق عده‌ای زمانی شروع شد که پیامبر درخواست قلم و کاغذ کرد تا مکتوبی عاصم از گمراهی بنویسد. در نتیجۀ چنین درخواستی بعضی‌ها برای انصراف از این عمل، پیامبر را متهم به هذیان کردند. با اینکه به قول شهبازیان، پیامبر قبلاً نیز به مناسبت‌هایی سخن از جانشینی علی بن ابی‌طالب کرده بود اما هیچ وقت نفرمود فلان جریان مانند غدیر یا امثال آن شما را تا ابد از گمراهی نجات می‌دهد؛ اما در اینجا عاصم از گمراهی را به این نوشته و پس از این نوشته موکول می‌کند. این نشان از اهمیت وصیتِ لحظات انتهایی دارد؛ در نتیجه امثال خلیفۀ دوم نیز به موقع دست در دست شیطان گذاشتند و شروع به نزاع و نفاق کردند تا این مکتوبِ ضمانت‌شده نوشته نشود.

معنای عاصم‌بودن قرآن

اما آنچه از معنای عاصمیت باقی مانده است این است که قرآن نیز در کنار عترت به‌عنوان عاصم معرفی شده است، در حالی که این به‌معنای عدم استناد گمراه‌کنندگان به آن نیست:
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي تَارِكٌ‏ فِيكُمُ‏ الثَّقَلَيْنِ‏ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَإِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ أَخْبَرَنِي وَ عَهِدَ إِلَيَّ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْض‏» «ای مردم، همانا من دو چیز گران‌بها را در بین شما باقی می‌گذارم، کتاب خدا و عترت و اهل‌بیتم. پس به این دو تمسک جویید تا گمراه نشوید. پس همانا خداوند لطیف و خبیر به من خبر داد و به من سفارش کرد که آن دو از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند.» [4]لازم است شهبازیان معنای دقیقی از عاصمیت و عدم گمراهی مردم توسط قرآن ارائه دهد تا روایاتی که دلالت بر عاصمیت قرآن می‌کنند بر وجه و مَحمِل مناسبی حمل شوند. او همان طور که دربارۀ عاصمیت وصیت معنای مشخصی ارائه نکرده است اینجا نیز معنای قابل‌توجهی از عاصمیت قرآن ارائه نمی‌کند؛ در حالی که کلام پیامبر مبنی بر تمسک مردم به قرآن و سپس عدم گمراهی آنان باید معنای درست و قابل‌فهمی داشته باشد (اگر بگوییم که مدعیان کذاب نیز می‌توانند به آن‌ها استناد کنند و باعث گمراهی مردم شوند). اینکه او بگوید پیامبر دربارۀ قرآن نیز چنین فرمود اما مدعیان کذاب به آن استناد می‌کنند به‌معنای تفسیر درست از کلام پیامبر (ص) نیست؛ زیرا همچنان کلام پیامبر بدون تفسیر درستی باقی مانده است؛ چگونه قرآن باعث هدایت و عدم ضلالت می‌شود و چگونه و چه زمانی باعث گمراهی خواهد شد؟

خودِ قرآن نیز دلالت بر این دارد که عده‌ای با تمسک به متشابهاتِ از آیات، سوء‌استفاده کرده و باعث فتنه می‌شوند:

(اوست كه اين كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن كتاب، آيات محكم است. آن‌ها اصل و اساس كتاب‏اند، و بخشى ديگر آيات متشابه است؛ ولى كسانى كه در قلوبشان انحراف است براى فتنه ‏انگيزى و طلب تفسيرِ [نادرست و به ترديد انداختن مردم و گمراه‌كردن آنان‏] از آيات متشابهش پيروى می كنند، و حال آنكه تفسير واقعى و حقيقى آن‌ها را جز خدا و راسخان در علم نمی‏دانند؛ می‏گويند ما به آن ايمان آورديم، همه از سوى پروردگار ماست؛ و [اين حقيقت را] جز صاحبان خرد متذكّر نمیشوند). [5]در نتیجه نمی‌توان کلام پیامبر را دربارۀ هادی‌بودن و عاصم‌بودنِ قرآن، بدون تفسیرِ مناسب رها کنیم و صرفاً بگوییم پیامبر دربارۀ قرآن نیز چنین فرمود اما باز باعث هدایت نشد؛ بلکه بالاتر از آن، خود قرآن خلافش را می‌گوید؛ به‌عبارت بهتر اینکه برای خدشه وارد کردن بر معنای عاصمیت وصیت نباید دلیل نقضیِ صرف بیاوریم که قرآن نیز به این وصف متصف شده است اما باعث فتنه و گمراهی عده‌ای شده است و می‌شود، و در نتیجه معنای عاصمیت را بدون وجه و تفسیر مناسبی رها کنیم و به اصطلاح، جواب حلّی ندهیم. [6]

در ادامه و شمارۀ بعد به معنای دقیق عاصمیت قرآن و وصیت می پردازیم…

 

منابع:
. صحيح البخاري 6: 11؛ صحيح مسلم 3: 1259 حديث 21، 22.

2. كشف المحجة لثمرة المهجة، ص 117.
3. مناقب ابن شهر‌آشوب، ج1، ص235.
4. کتاب سلیم بن قیس هلالی، ج2، ص647.
5. آل‌عمران، 7.
6. این مقاله برشی از کتاب وصیت در ولایت است که توسط انصار امام مهدی (ع) در پاسخ به کتاب وصیت در امامت محمد شهبازیان به نگارش درآمده که با کمی اصلاح به‌صورت مقاله آماده شده است.

 

 

۱۴۹ – هفته نامه زمان ظهور- ۴ فروردین ۱۴۰۲

دانلود تمامی شماره های هفته نامه زمان ظهور