سلسله‌مقالات پاسخ به بدعت شمارۀ ۱۰۱ یوحنای دمشقی

قسمت بیست و دوم

نزد ما یک زن چنان جایگاهی دارد که افلاک از برایِ او خلق شده‌ است!

• پیشگفتار

دمشقی در ادامۀ کلماتش می‌گوید:

«در همان کتاب، او احکامی از این قبیل می‌دهد که: ‘کار کن [بر] زمینی که خدا به تو داده و زیبایش کن. و چنین‌و‌چنان کن به چنین روشی.’ تمام چیزهای ناپسندی را که او کرد تکرار نکنم.» پایان نقل‌قول.

آن‌گونه که مسیحیان به این قسمت پانوشت زده‌اند، منظور دمشقی آیۀ ۲۲۳ از سورۀ بقره در قرآن است. گویا او متن را عیناً منتقل نکرده‌‌ و فقط تمایل داشته که مضمون آن را بیاورد؛ اما چرا این متن را آورد؟ به نظر می‌رسد برای طعنه زدن به محمد (ص) این کار را انجام داده است. اما در ابتدا پیش‌از آنکه به بررسی متن بپردازم یک مقدمه را بیان می‌کنم.

 

• به‌کارگیری تشبیهات توسط خدا

اینکه خدا در قرآن از تشبیهات استفاده می‌کند موضوعی حل‌شده است؛ تشبیهاتی که حتی ممکن است در نظر کوته‌فکران توهین تلقی شود؛ به چند مثال دقت کنید:

الف. شترِ خدا؛ در قرآن می‌خوانیم:
﴿پس فرستادۀ خدا به آنان گفت: «زنهار! شترِ خدا و [نوبت‌] آب‌خوردنش را [حرمت نهيد] * و[لى‌] او را دروغ‌گو خواند و آن [ماده‌شتر] را پى كردند، و پروردگارشان به [سزاى‌] گناهشان بر سرشان عذاب آورد و آنان را با خاک يكسان كرد﴾. [1]

امام صادق (ع) یکی از راسخونْ بیان می‌کند که ﴿شترِ خدا﴾ امام ـ‌یا خلیفۀ خدا بر زمین‌ـ است و منظور از ﴿آب‌خوردنش﴾ یعنی نزد او آبشخور دانش است. [2]

ب. راه مستقیم؛ در قرآن می‌خوانیم:

﴿ما را به راه مستقیم هدايت فرما﴾. [3]

طبق سخن امام صادق (ع) ـ‌یکی از راسخون‌ـ منظور از «راه مستقیم» امام علی (ع) است. [4]

پس در قرآن فرستادۀ خدا به شتر خدا یا شتر صالح وصف شده است؛ آن هم به‌خاطر ویژگی‌های مشترکی که بین آن‌هاست و منظور این نیست که آن‌ها یکی‌اند؛ همچنین متن گرچه به موضوعی تاریخی اشاره می‌کند، اما وجه دیگری را نیز با خود حمل می‌کند و خدا از طریق آن به امام نیز اشاره داشته است. یا می‌بینیم که خدا امام را راه مستقیم نامیده است؛ با اینکه راه اساسأ موجود زنده نیست! و شبیه این قضیه در کتاب مقدس بسیار است و ما پیش‌تر به آن اشاره کردیم که چگونه خدا منجی را با اَشکال مختلف به تصویر می‌کشد؛ [5] اشکالی که ممکن است هرکدام محل ایراد اِشکال‌گیرندگان باشد. پس این‌ها توهین نیست.

 

• آیۀ ۲۲۳ سورۀ بقره

کسی که قرآن را خوانده باشد، می‌داند که خدا در آن علاوه‌بر بیان عقاید و دستورات اخلاقی، به احکام نیز پرداخته است؛ به همان شکل که در کتاب مقدس نیز احکام شرعی را می‌بینیم. [6] در قرآن و در سورۀ بقره می‌خوانیم:
﴿از تو دربارۀ عادت‌ ماهانه [زنان‌] مى‌پرسند، بگو: «آن، رنجى است. پس هنگام عادت ماهانه، از [آميزش با] زنان كناره‌گيرى كنيد، و به آنان نزدیک نشويد تا پاک شوند. پس چون پاک شدند، از همان جا كه خدا به شما فرمان داده است، با آنان آميزش كنيد.» خداوند توبه‌كاران و پاكيزگان را دوست مى‌دارد﴾. [7]

و در آیۀ بعدی یعنی آیۀ ۲۲۳ ـ‌که محور اصلی این مقاله است‌ـ می‌خوانیم:

﴿زنان شما كشتزار شما هستند پس از هرجا [و هرگونه] كه خواهيد به كشتزار خود [در]آييد و آن‌ها را براى خودتان مقدم داريد و از خدا پروا كنيد و بدانيد كه او را ديدار خواهيد كرد و مؤمنان را [به اين ديدار] مژده ده﴾. [8]

این آیه در ظاهر ممکن است نسبت به زنان توهین‌آمیز تلقی شود؛ اما این‌گونه نیست و به‌کارگیری این عبارت علتی دارد.

 

• علت توصیف زنان به كشتزار

مشخص شد که در قرآن از تشبیهات استفاده شده است؛ یعنی حتی فرستادۀ خدا با عبارت شتر یاد می‌شود؛ اکنون می‌گویم: حدیثی از امام رضا (ع) ـ‌یکی از راسخون‌ـ نقل شده ‌است که نشان می‌دهد آنچه در آیۀ ۲۲۳ سورۀ بقره می‌خوانیم، نه در جهت توهین به زنان بلکه به‌خاطر نفی یک باور خرافی نازل شده‌ است؛ امام رضا (ع) فرمود:

«یهود قائل بودند که اگر مرد، با همسر خود از پشت آمیزش کند، فرزند آنان دوبین (لوچ) می‌شود؛ پس خدای عزوجل، [آیۀ] ‘نِسَآؤُکُمْ حَرْثٌ لَّکُمْ فَأْتُواْ حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ’ را نازل کرد؛ خلاف گفتۀ یهود، از پشت یا از جلو [می‌توانید رابطه برقرار کنید]. و معنای آن، در دُبُر (پشت) ایشان نیست.» [9]

پس از آنجاکه برزگر جهت تولید محصول از هرطرف می‌تواند وارد کشتزار شود و بذر خود را قرار دهد، زن به کشتزار تشبیه شده است؛ آری این دیدگاه خرافی که مرد باید تنها از یک سمت با همسرش در جهت تولید فرزند ارتباط برقرار کند با یک تشبیه ساده از طبیعت رد می‌شود؛ [10] پس کسی که به دیدۀ انصاف بنگرد، هیچ اشکالی در این آیه نخواهد یافت.

 

• مختصری دربارۀ زن در اسلام

موضوعی که در اینجا علاقه دارم آن را بیان کنم این است که: شاید برخی اصرار می‌کنند که تشبیه زنان به کشتزار در حقیقت همان در حاشیه بودن آنان در اسلام است؛ اما ای کاش در برابر این حدیث قدسی انصاف پیشه کنند:

«ای احمد، اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی‌کردم، و اگر علی نبود تو را خلق نمی‌کردم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را خلق نمی‌کردم.» [11]

واضح است که در نزد ما یک زن چنان جایگاهی دارد که افلاک به‌خاطر او خلق شده‌ است! [12] توضیح این عبارت را می‌توانید در کلام سید احمدالحسن بیابید. [13]

همچنین در قرآن می‌خوانیم:

﴿و هرگاه يكى از آنان را به دختر مژده آورند، چهره‌اش سياه مى‌گردد، درحالى‌كه خشم [و اندوه‌] خود را فرو مى‌خورد﴾. [14]

امام صادق (ع) ـ‌یکی از راسخون‌ـ می‌گوید:

«دختران حسنه و پسران نعمت هستند؛ در برابر حسنات پاداش داده می‌شود، ولی نعمت مورد بازخواست قرار می‌گیرد. [آنگاه که] پیامبر(ص)، به ولادت فاطمه سلام الله علیها بشارت داده شد، در چهرۀ اصحابش نگریست و کراهت را در آن‌ها مشاهده کرد؛ پس فرمود: شما را چه می‌شود؟! [این دختر] ریحانه‏‌اى است که او را می‌بویم و رزق او بر خداست.» [15]

سپس خدا دربارۀ کسانی که تولد دختر را بد می‌دانستند، چنین می‌گوید:

﴿از بدى آنچه بدو بشارت داده شده، از قبيله [خود] روى مى‌پوشاند. آيا او را با خوارى نگاه دارد، يا در خاک پنهانش كند؟ وه چه بد داورى مى‌كنند. * وصف بد براى كسانى است كه به آخرت ايمان ندارند، و بهترين وصف از آنِ خداست، و اوست ارجمند حكيم﴾. [16]

روایاتی دربارۀ عظمت جایگاه زنان و لزوم تکریم آنان وجود دارد که تنها به ذکر دو روایت بسنده می‌کنم؛ محمد (ص) فرمود: «هرکه همسری اختيار كند، بايد او را گرامی بدارد.» [17]

همچنین امام صادق (ع) فرمود: «بیشتر خوبی‌ها در زنان است.» [18]

اما دربارۀ احکام اسلامی که در خصوص زن بیان شده است ـ‌اعم از حق ارث و شهادت‌ـ ممکن است کسی بگوید که اسلام به زن ظلم کرده ‌است! اما سید احمدالحسن به‌طور دقیق علت عادلانه بودن آن را شرح می‌دهد؛ [19] همچنین برخی احادیث وجود دارند که در آن به زن توهین شده است و سید احمدالحسن ساختگی بودن آن‌ها را بیان و نسبت به آن‌ها روشنگری کرده‌ است. [20]

 

• پاسخ به تخفیف دمشقی

دمشقی در ادامه گفت:
«تمام چیزهای ناپسندی را که او کرد تکرار نکنم.» پایان نقل‌قول.

می‌گویم:
البته دمشقی بسیار به خود رحم کرد که نخواست زیاده بر این بنویسد تا ابتذال علمی خود را بیش از این به رخ ما بکشد! معتقدم هر منصف و عاقلی به این نتیجه می‌رسد که اگر این اشکالات پیش‌پاافتاده‌ای که او می‌گیرد وارد باشد، در درجۀ اول باید به عقل خود شک کرد و سپس به پاسخ این سؤال پرداخت که: «پس عیسی (ع) و سایر پیامبران (ع) چه می‌شوند؟!» زیرا هر اشکالی که بر دعوت محمد (ص) گرفته شود، در حقیقت اشکالی است که بر سایر پیامبران خدا گرفته شده است؛ خواه تعدد زوجات باشد، خواه جنگ‌ها و … .

 

• سخن پایانی

در این مقاله، بیان شد که خدا در قرآن از تشبیهات استفاده می‌کند. همچنین تشبیه زنان به کشتزار در قرآن (سورۀ بقره، آیۀ ۲۲۳) جهت توهین یا تحقیر زنان نیست و علت بیان چنین آیه‌ای رد یک باور خرافی بود و استفاده از تشبیهات که در طبیعت یافت می‌شود می‌تواند مخاطب را در پذیرش حقیقت یاری رساند؛ همان‌گونه که در مثل می‌گوییم «درخت هرچه بارش بیشتر، سرش پایین‌تر»؛ اگر این تشبیه را دربارۀ شخص حکیم بگوییم، جز مغرض کسی نمی‌گوید که گوینده قصد توهین دارد! در کنار نکاتی که تقدیم شد اندکی از جایگاه رفیع زنان در اسلام گفته شد؛ هرچند احادیث دراین‌باره بسیار است. ناگفته نماند که دین خدا یعنی فرستادۀ خدا در آن زمان، و این یعنی باید به مشکلات و راه‌حل‌های موجود در یک دوره در قالب زمانی همان دوره نگاه کرد، که پیامبر اسلام (ص) به‌خوبی در مواجهه با خرافات آن زمان، یا مشکلات زنان آن دوره برخورد کردند و راه‌حل ارائه دادند. [21] اگر خدا بخواهد در قسمت بعدی به سایر اشکالات دمشقی خواهیم پرداخت.

 

منابع:

1. شمس:۱۳و۱۴. ترجمۀ فولادوند.
2. ر.ک: بحار الأنوار، ط مؤسسةالوفاء، ج۲۴، ص۷۳، ح۶.
3. فاتحه:۶.
4. ر.ک: تفسير العيّاشي، العياشي، محمد بن مسعود، ج۱، ص۲۴.
5. به قسمت پانزدهم رجوع کنید.
6. (و چون منی از کسی درآید تمامی بدن خود را به آب غسل دهد، و تا شام نجس باشد. * و هر رخت و هر چرمی که منی بر آن باشد به آب شسته شود، و تا شام نجس باشد. * و هر زنی که مرد با او بخوابد و انزال کند، به آب غسل کنند و تا شام نجس باشند). (لاویان ۱۵: ۱۶-۱۸)؛ (و به زنی در نجاست حیضش نزدیکی نکن، تا عورت او را کشف کنی). (لاویان ۱۹:۱۸)
7. ترجمۀ فولادوند‌. متن عربی آیه: ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾.
8. ترجمۀ فولادوند‌. متن عربی آیه: ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾.
9. ر.ک: تهذيب الأحكام، شيخ الطائفة، ج۷، ص۴۱۵.
10. تشابهات قابل تأملی بین زنان و کشتزار وجود دارد؛ زیرا وقتی دانه‌ای در کشتزار قرار می‌گیرد، خاک با مواد غنی خود آن را می‌پرود و سرانجام جوانه‌ای سر بر می‌آورد؛ درست مانند زن. همچنین وقتی گیاه سر از خاک بیرون می‌آورد بسیار حساس است؛ همان‌گونه که نوزادی که از مادر متولد می‌شود، در ابتدا بسیار حساس است. حتی وجود یا عدم وجود برخی مواد درون خاک می‌تواند در رشد گیاه موثر باشد؛ شبیه همین قضیه دربارۀ زنان باردار صدق پیدا می‌کند. خلاصه آنکه وجود کلماتی همچون خورشید و ماه و زنبور عسل و درخت‌ها و میوه‌ها و … در آیات خدا، مثال‌هایی از حقیقت و برای روشنگری «انسان»‌اند.
11. ر.ک: مجمع النورين، المرندي، الشيخ أبوالحسن، ج۱، ص۱۴.
12. اقتباس از کلام شیخ ناظم عقیلی که در تاریخ ۳فوریه۲۰۲۱م؛ ۱۵بهمن۱۳۹۹ش در صفحۀ توییتر خود نگاشتند.
13. متشابهات، سید احمدالحسن، ج۱، س۸، ص۴۵ تا ۴۹.
14. ترجمۀ فولادوند‌. متن عربی آیه: ﴿وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظيمٌ﴾ (نحل، ۵۸).
15. ر.ک: تفسير نور الثقلين، العروسي الحويزي، الشيخ عبدعلي، ج۳، ص۶۱.
16. متن عربی آیات: ﴿يَتَوَارَىٰ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَىٰ هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ * لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَىٰ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ (نحل، ۵۹-۶۰).
17. ر.ک: مستدرک الوسائل، المحدّث النوري، ج۱، ص۴۱۲.
18. ر.ک: من لا يحضره الفقيه، الشيخ الصدوق، ج۳، ص۳۸۵.
19. ر‌.ک: سیزدهمین حواری، سید احمدالحسن، گردآوری: دکتر توفیق محمد مغربی، نسخه فارسی، زن در دین خدا، ص۳۷ تا۴۰.
20. ر.ک: زن در اسلام، گردآوری توسط هیئت تهیه و تنظیم، زن در قرآن و احادیث، ص۴۵.
21. قسمت نتیجه‌گیری با همکاری برادر صابر حق‌جو تهیه شد.